«نقش آموزه‌های اسلامی در حفاظت از محیط زیست»
نگارنده: حجت الاسلام دکتر سلمان بهجتی اردکانی مدیر کارگروه فقه و حقوق محیط زیست در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)
توجه دین به مسائل محیط زیست
از دیدگاه مقام معظم رهبری، فعالیت برای حفظ محیط زیست، فعالیتی دینی و همچنین انقلابی است. در واقع این دیدگاه، برگرفته از آیات و احادیث فراوانی است که ناظر به محیط زیست وجود دارد. به عنوان یک نمونه قرآنی، می‌توان به آیه 205 از سوره بقره اشاره کرد: «وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ» یعنی «هنگامی که روی برمی‌گرداند (و از نزد تو خارج می‌شود) در راه فساد در زمین، کوشش می‌کند و گیاهان و حیوانات را نابود می‌سازد؛ (با اینکه) خدا فساد را دوست نمی‌دارد.» امروزه وجود امکانات و فناوریها به یک فرد امکان تخریبهای گستره در طبیعت را می‌دهد؛ حال اگر یک شخص غیر متعهد نسبت به محیط زیست در حکمرانی بر جامعه نیز نقشی داشته باشد، پیامدهای منفی اندیشه و عمل او در محیط زیست، غیر قابل شمارش خواهد بود.
از میان احادیث پر تعداد ناظر به محیط زیست، اشاره به حدیثی از امام صادق علیه‌السلام مغتنم است که فرمود: «لا تَطیبُ السُکنی إلّا بِثَلاث: الهواءِ الطَیّب و الماءِ الغَزیرِ العَذْبِ و الأرضِ الخَوّارَة» (تحف العقول، ص 320) یعنی زندگی گوارا نمی‌شود مگر با وجود سه عامل: هوای پاک، آب فراوان شیرین و زمین نرم و حاصلخیز. مشکلاتی همچون گرمایش زمین، آلودگیهای هوایی، کمبود آب، کاهش نزولات جوی، سوختن جنگلها، موجب توجهی ژرفتر به این‌گونه احادیث می‌شود. در این راستا و ناظر به این حدیث می‌توان گفت: سه عامل مذکور در حدیث، به نحو کاملا حکمت آمیزی کنار هم قرار گرفته‌اند؛ زیرا در ارتباط معناداری با یکدیگر هستند؛ درختان به عنوان مظهر آبادی زمین، از یک سو از بستر این سه عامل رشد می‌یابند و از سوی دیگر، این سه را تقویت می‌کنند یعنی در پاکی هوا و نرمی زمین و جذب آب، تأثیری شگرف دارند. همچنین گرچه این حدیث صرفا یک خبر است، اما چون بر اهمیت هوا و آب و خاک پای می‌فشرد، مخاطب را به مراقبت، توجه و اقدام برای صیانت از هوا و آب و خاک فرا می‌خواند.
وجود چالشها و ظرفیتهای محیط زیستی
امروزه با مشکل خشکسالی و کمبود آب و از دست رفتن برخی دریاچه‌ها، تالابها و رودخانه‌ها در کشور مواجهیم. برخی از مشکلات محیط زیستی بین المللی هستند و حل آنها نیازمند تلاش همه ساکنان کره زمین است و لذا فعالیت‌هایی بین المللی را می‌طلبد؛ اما برخی از مشکلات منشأ داخلی دارد. حل این دست از مشکلات، از یک سو نیاز به مدیریت و مهندسی صحیح حاکمیتی دارد و از سویی دیگر به مشارکت عمومی نیازمند است.
در کنار توجه به نابسامانی‌ها، نادیده گرفتن ویژگیهای مثبت محیط زیست ایران ناروا است. تنوع زیستی بالا و وجود ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهانی، از ظرفیت بالای محیط زیستی کشور حکایت دارد؛ لذا برکات و نعمات فراوانی داریم که غفلت از شکرگزاری برای آنها شایسته نیست.
معاصی محیط زیستی
در عین اذعان به وجود ظرفیتها و برجستگیهای مثبت محیط زیستی، کاملا روشن است که با کمبود و کاهش نعمات در محیط زیست مواجهیم. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» (روم /۴۱) یعنی «فساد، در خشکی و دریا (محیط زیست) بخاطر کارهایی که مردم انجام داده‌اند آشکار شده است؛ خدا می‌خواهد نتیجه بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند، تا شاید بازگردند!» بر اساس این آیه، بحرانهای محیط زیستی در کره زمین، منتسب به «أیدی الناس» است؛ یعنی ناشی از حرکت جمعی و همگانی اعم از حاکمیتی، شهروندی و توسط اشخاص حقیقی و حقوقی است. از این رو باید دانست که اقدامات نسنجیده و بدون مطالعات کافی و دخالتهای نابجا در طبیعت، منجر به فساد محیط زیستی می‌شود و زندگی افراد را مستقیم یا غیر مستقیم تحت تأثیر قرار می‌دهد و با چالش روبرو می‌سازد. بنابراین می‌توان این‌گونه اقدامات را که آثار گسترده‌ای در زندگی بشر دارد و نظم و تعادل زیستی در اجتماع را مخدوش می‌کند، گناهان اجتماعی شمرد. شدت این نوع معاصی از واژه قرآنی «فساد» در آیه مذکور که برای نشان دادن اوج نابسامانی در خشکی‌ها و دریا‌ها است، قابل فهم است. بنابراین قدم نهادن در مسیر تخریب و آلایندگی محیط زیست و یا فراهم کردن زمینه آن، گام نهادن در مسیر ضایع کردن حق الناس به شکل وسیع و گسترده است. مرتکبان گناهان محیط زیستی، اگر در دنیا توسط نظام قضایی گریبانشان گرفته نشود، قطعا در پیشگاه دادگاه عدل الهی باید پاسخگو باشند.
تقوای محیط زیستی
راه حل قرآنی برای معضلات محیط زیستی، ایمان و تقوای محیط زیستی است: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ (اعراف/۹۶) یعنی «اگر اهل شهرها و آبادیها، ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می‌گشودیم؛ ولی (آنها حق را) تکذیب کردند؛ ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.»
امیرالمومنین علیه‌السلام در نهج‌البلاغة می‌فرماید: «اتقوا الله فی عباده و بلاده فإنکم مسئولون حتی عن البقاع و البهائم» (خطبه 167) یعنی «تقوای الهی را نسبت به بندگان و زمین‌ها مراعات کنید؛ زیرا در برابر بقاع (سرزمینهایی با ویژگیهای خاص و ابنیه باقی مانده از گذشتگان) و حیوانات مسئول هستید». بر این اساس، هر شخصی در قبال صحراها، دشتها، مراتع و حیوانات مسئول است. از آنجا که منابع طبیعی، خارج از سرزمینها نیست و همه عناصر محیط زیستی و منابع طبیعی در ارتباط و برهم‌کنش با یک‌دیگرند، دایره تقوای محیط زیستی، شامل تمام عناصر مؤثر در محیط زیست می‌شود.
دو بخش ایجابی و سلبی از تقوای محیط زیستی
چنین تقوایی، دو جنبه دارد: جنبه ایجابی و جنبه سلبی. جنبه‌های ایجابی همان اعمالی است که باید انجام دهیم. جنبه سلبی، اموری است که باید از آنها پرهیز کرد.
راهبردی قرآنی در جنبه ایجابی از تقوای محیط زیستی
یک راهبرد قرآنی در این آیه بیان شده است: «هو أنشأکم من الأرض واستعمرکم فیها»(هود/61) یعنی «خداوند شما را از زمین آفرید و آباد سازی آن را از شما انسانها خواست». امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، با استناد به این آیه فرموده است که خداوند به انسانها دستور داده تا زمین را آباد کنند. (جامع أحادیث الشیعة، ج 23، ص 970) حال سؤال این است که اولویت در آبادسازی زمین چیست؟ بر اساس دیدگاه بسیاری از مفسران، مصداق بارز و در دسترس آباد سازی زمین، کاشت درخت است. (ذیل آیه 61 از سوره هود در این تفاسیر: مجمع البیان، مفاتیح الغیب، روح المعانی، تفسیر المراغی). کمبود آب، نباید دستاویزی برای عدم کاشت درخت باشد؛ زیرا می‌توان در هر منطقه طبق شرایط اقلیمی، درختانی متناسب و همچنین کم‌آب‌خواه غرس کرد.
اگر هر نفر در جامعه در سال یک یا چند درخت بکارد، ده‌ها میلیون درخت کاشته می‌شود و قطعا موجب تعدیل دمای هوای شهرها در تابستان و تلطیف هوا و فزونی رطوبت هوا خواهد شد. همچنین وجود درختان انبوه، یکی از اسباب بارندگی بیشتر است؛ ضمن آنکه علاوه بر جذب کربن، آلودگیهای هوایی و آلودگیهای صوتی را نیز جذب می‌کند و برکات دیگری نیز دارد.
راهبرد قرآنی دوم در جنبه ایجابی از تقوای محیط زیستی
راهبردی دیگر در این آیه آمده است: «تعاونوا علی البر و التقوی» (مائده/2) یعنی «در کار خیر و تقوا همکاری کنید». عمل به این آیه در عرصه محیط زیست که عرصه‌ای حیاتی است، با ایجاد انجمن‌های محیط‌زیستی فعال، تأسیس گروه‌های جهادی محیط زیستی در مساجد و نمازهای جمعه و احیای امر به معروف و نهی از منکر محیط زیستی در تمام سطوح و اقشار و لایه‌های اجتماع است.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی، در نامه‌ای به رؤسای قوا، سیاست‌های کلی محیط زیست را در 15 بند ابلاغ کردند. بند 14 به این شرح است: «گسترش سطح آگاهی، دانش و بینش زیست‌محیطی جامعه و تقویت فرهنگ و معارف دینیِ مشارکت و مسئولیت‌پذیری اجتماعی به‌ویژه امر به معروف و نهی از منکر برای حفظ محیط زیست در تمام سطوح و اقشار جامعه.» با وجود اینکه حدود 10 سال از ابلاغ این سیاستها گذشته (تاریخ ابلاغ: 26 آبان 1394) اما هنوز امر به معروف و نهی از منکر محیط زیستی نمودی در جامعه ندارد. جریان امر به معروف محیط زیستی و نهی از منکرات محیط زیستی با حساس شدن مردم نسبت به پاکی و تمیزی جنبه‌های مختلف محیط زیست و مدیریت صحیح منابع طبیعی همچون آب رقم می‌خورد. در سایه چنین حساسیتهای اجتماعی است که کسی به خود جرأت نخواهد داد به محیط زیست تجاوز کند؛ مثلا فیلتر آلودگی هوای کارخانه را شبانه از مدار خارج کند یا پساب صنعتی را در طبیعت رها سازد، مراتع یا جنگلها را برای منافع خود تخریب کند، زباله را از خودروی خود به بیرون پرتاب کند و یا مرتکب سایر گناهان محیط زیستی شود.
جنبه سلبی از تقوای محیط زیستی
پرهیز از بهره‌برداری و مصرف نابجای آب: به عنوان یکی از جنبه‌های سلبی می‌توان به برداشت بی‌رویه و غیر مجاز و طمع‌ورزی‌های شخصی و گروهی برای برداشت آب از عمق زمین اشاره کرد. برداشتهایی که با میزان ورودی آب به زمین همخوانی ندارد. در شرایطی هستیم که باید از هدر رفت کلان آب یا مصارف هنگفت و غیر لازم آب جلوگیری شود. همچنین فرهنگ عمومی نیز در این باره به ترمیم نیاز دارد. در بخش فرهنگ سازی عمومی باید توجه نمود که شاید حتی همان یک لیتر آبی که صرفه‌جویی می‌شود همان آبی باشد که در آینده‌ای نه چندان دور، کودک عطشانی را سیراب می‌کند؛ یا حیوان تشنه‌ای را از مرگ حتمی نجات می‌دهد؛ یا از خشک شدن بوته‌ای ممانعت می‌کند.
پرهیز از صید و شکار غیر مجاز: در این رابطه باید دانست که این طور نیست که اگر حیوانی حلال گوشت باشد، شکار آن جایز باشد؛ این طور نیست که اگر پرنده‌ای حلال گوشت باشد، شکار یا صید زنده آن جایز باشد؛ زیرا امروزه وضعیت حیات وحش، وضعیتی شکننده و ضعیف است و لذا وظیفه دینی ما بر اساس رهنمودهای قرآنی (بقره/205) محافظت از حیات وحش اعم از حلال‌گوشت و حرام‌گوشت و جلوگیری از انقراض نسل آنها است.
پرهیز از آلایندگی هوا: برخی از صنایع برای دسترسی به سودی بیشتر، سلامت شهروندان را قربانیِ مطامع خود می‌کنند؛ از این رو خودداری آنها از زایل کردن پاکی هوا، تقوایی محیط زیستی است. در این زمینه تقوای محیط زیستی صاحبان موتور سیکلت‌ها، خودروها و کامیون‌ها آنها را به توجه کردن به دودزا بودن یا نبودن وسایل خود فرا می‌خواند.
روشن است که جنبه‌های سلبی از تقوای محیط زیستی منحصر به موارد ذکر شده نیست؛ و این موارد از باب نمونه بیان شد.
سلمان بهجتی اردکانی
مرکز فقهی ائمه اطهار قم(ع)
18 آبان 1404