حقوق ناتوانان در حقوق بشر شیعی

نویسنده: دکتر سید محسن قائمی خرق

مدیر کارگروه حقوق بشر و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی

در خصوص جایگاه حقوق افراد ناتوان، امیرالمؤمنین (^{علیه السلام}) در باب بیان هدف حکومت خویش می­فرماید: «و اگر نه این بود که خداوند از دانایان پیمان گرفته است که در برابر شکمبارگی ظالمان و گرسنگی مظلومان آرام نگیرند من افسار آن (ناقه خلافت) را به پشتش می­انداختم[1]» و در جای دیگری ایشان خطاب به مالک اشتر در مقام ترسیم الگوی «حکمرانی خوب» چنین می­فرماید:

«الله الله [ای مالک اشتر تو را به عنوان مدیر ارشد جامعه هشدار می­دهم] درباره طبقه زمین گیران و معلولین، پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند برای این جامعه معین فرموده است. بخشی از بیت المال و بخشی از غلّه های زمین های غنیمتی اسلام را در هر شهری به معلولین و محرومین اختصاص ده. همواره به فکر مشکلات آنان باش و از آنان روی برمگردان[2]».

یا در عبارتی، امام حسین (^{علیه السلام}) در اوج مبارزه با تحرکات یزید، پس از اعمال حج، نمایندگان قبایل و اقوام و بلاد را در صحرای عرفات جمع آورد و در سخنرانی و خطابه‏ای، مسئولیت‏ها و وظایف جامعه و مدیران را در قبال معلولین گوشزد نمود و بی‏توجهی به معلولین را در ردیف عهدشکنی با خدا و رسولش می‌داند:

«ای مردم مشاهده می­شود که بدون بیم و نگرانی پیمان‏ خود را با خداوند شکسته اید؛ در حالی که از نقض تعهدات پدران خود هراسناک هستید، اما پیمان خودتان با رسول خدا و التزام به فرامین آن حضرت را عملاً معتبر نمی­شمارید. به همین دلیل نابینایان و ناشنوایان و معلولین در شهرها پشتیبان و یاور ندارند و به امور آن‏ها رسیدگی نمی‏شود. ای مردم به اندازه شرایط و موقعیت خودتان، برای معلولین احساس مسئولیت نکرده و تلاش نمی­کنید؛ اگر توانایی هیچ کاری ندارید، حداقل از خادمان معلولین‌ تشکر نمایید[3]». بر این اساس، نگاه به معلولان، از قبیل سربارگی ایشان بر جامعه یا نگاه ترحم­آمیز به ایشان نبوده و ایشان ذاتا واجد حق هستند و روایات اهتمام به امور مسلمین و وجوب اعانه به نیازمند نیز بر همین امر صحه می­گذارند.

نکته دیگر آن است که با توجه به پارادایم «فإنهم صنفان: إما اخ لک فی الدین او نظیر لک فی الخلق[4]» (آدمیان هم­کیش و هم­آیین مسلمانان هستند و یا در آفرینش بدانان می­مانند)، و نیز نبود قید در خصوص انواع مختلف حق­های بشری و همچنین به دلیل «قاعده اشتراک در حقوق»، افراد ناتوان در بسیاری از مصادیق مانند «حق بر آموزش، حق اشتغال، حق بر حریم خصوصی[5]، حق بر زندگی خانوادگی و تحت حضانت مشترک و...» حقی مشابه حقوق دیگران داشته و حتی در برخی موارد به جهت تحقق «برابری ماهوی و عدالت» بایستی، امتیازاتی در قالب تبعیض ناروا برای ایشان لحاظ شود؛ از جمله متناسب­سازی مبلمان شهری براساس نیازهای ناتوانان.

نکته دیگر آن است که حق­های افراد ناتوان در ماهیت­هایی مانند امور حسبیه، سبیل­الله[6] قابل فهم بوده و از امتیازات مربوط به این نهادها برخوردار خواهد بود.

1. حق بر حیات

از منظر اسلام حیات، جلوه محبوب از عظمت خداوندی است که هر کس، هر اندازه توانایی در آماده کردن وسیله ادامه مطلوب آن را داشته باشد (از جمله محقق ساختن حق بر غذا، حق بر آب و...) و هر اندازه دارای قدرت دفع ضرر از حیات بوده باشد، (اعم از حیات خود و دیگران) باید اقدام به مقدور نماید و در غیر این صورت، مجرم و مستحق کیفر است[7]. احیاء (بازتوانی) یک معلول را معادل احیاء تمام بشریت دانسته است[8]، آنجا که رسول الله (^{صلی الله علیه و اله و سلم}) می­فرماید: «انسان، اساس و بنیان نهاده پروردگار عالم است، از رحمت حق دور خواهد بود کسی که این بنیان را منهدم سازد[9]».

از همین منظر تکلیفِ دیگران به حفظ حیات معلولین و اجابت حیات آنان معنا می­یابد؛ چندانکه در قرآن کریم آمده است: «... مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَميعاً وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَميعاً».[10] یکی از مصادیق نفس محترمه در این آیه، معلولین هستند و «تنها عامل قتل مشروع انسان دو چیز می‌تواند باشد: عامل اول قتل و عامل دوم افساد در زمین؛ و صرف معلولیت نیز نمی­تواند دلیل موجهی بر خاتمه حیات یک «جنین معلول» و یا «معلولِ در رنج [تئوری مرگ خوب]» و یا «ناتوانی مالی از حفظ و مراقبت از یک معلول» باشد. ثانیاً تا زمانی که دو عامل فوق محقق نشده است، احیا و نجات انسان­ها نه تنها صرفاً امری استحبابی یا خود­اختیاری نیست، بلکه اگر کسی قدرت برای حفظ نفس محترمه داشته باشد، ولی بگذارد آن نفس بمیرد یا کشته شود یا آسیبی به آن وارد آید، در حقیقت، قاتل یا شریک در قتل و عامل ورود آسیب محسوب می‌گردد[11].

مسأله مهم دیگری که در زمره حق بر سلامت قرار می­گیرد؛ «حق بر توانبخشی» است؛ به معنای «مجموعه تدابير و اقدامات پي­گير و هماهنگ از خدمات پزشكي، پيراپزشكي، اقتصادي، اجتماعي و حرفه اي كه به قصد درمان و بهبود و همچنين ارتقاء سطح كارآيي آنان تا بالاترين حد ممكن به منظور دستيابي معلول به يك زندگي مستقل در جامعه عرضه مي­گردد».

2. حق بر پیشگیری از معلولیت

با وجود پذیرش حقوقی «عقیم­سازی اجباری معلولان» در حقوق برخی کشورها، مانند آمریکا[12]، کانادا[13]و چین[14]، در اسلام از رهگذر قواعدی همچون الدفع أقوی من الرفع یا الضرر یدفع بقدر الامکان، بدل از عقیم­سازی اجباری، از طریق آموزش­های قبل از بارداری و یا امکانات درمانی و نیز بیان برخی راهکارهای پیشگیرانه دیگر مانند دعوت به صلح و جلوگیری از مخاصمات مسلحانه، به پیشگیری از معلولیتهای مادرزدادی و ناشی از جنگ اهتمام شده است؛ چنانچه امام صادق (^{علیه السلام}) می­فرماید: «در اول ماه و میان ماه و آخر ماه جماع مکن که باعث سقط فرزند (جنین) می­شود و اگر فرزندى متولد شود ممکن است دیوانه باشد یا صرع داشته باشد…[15]».

همچنین، پیامبر اکرم (^{صلی الله علیه و آله}) فرمودند:«هر کس در حال حیض با همسر خود همبستر شود و فرزندی که متولد می­شود مبتلا به خوره یا پیسى باشد، پس جز خود را ملامت نکند[16]».

افزون بر اینکه، حکم به عقیم­سازی افراد ناتوان، مصداقی از نهی آیه 77 قصص است که می­فرماید: «وَ لَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ». مراد از فساد، فساد تشریعی است و ناشی از رفتار بشری است. نظیر آیه «وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ» و از بین بردن حق تولید مثل ناتوانان، مشمول این آیه خواهد بود.

3. حق دسترسی به مناصب

بینا بودن قاضی یکی از شروطی است که برخی از فقیهان متذکر آن شده‏‌اند[17] و آن را به منظور تمییز و تشخیص دو طرف دعوی از یکدیگر بوده و احتیاج قاضی به کتابت شرط دانسته­اند[18]و به اجماع و نیز اصل عدم اذن یا عدم جواز نیز استناد شده است[19]. اما در برابر، برخی دیگر از فقها، چنین اجماعی را در حد شهرت دانسته­[20] و عموم ادله قضاوت را شامل افراد نابینا نیز می­دانند و به قضاوت قاضی شعیب عیب برای جواز قضاوت نابینا نیز استدلال می‏نمایند[21]. همچنین، صاحب جواهر می­نویسد: «در بعضی موارد می­توان برای تشخیص و تمییز متخاصمان از طرق دیگری غیر از بصر استفاده نمود و در غایت، با وضع ممیز بی­نیاز از بینایی قاضی شویم؛ چه آنکه طرق تشخیص و تمییز متخاصمین، منحصر در بصر نیست[22]» و شیخ انصاری نیز به اتکای انصاف، ادعای انصراف ادله قضاوت به فرد بینا را کاملا ممنوع و غیرقابل قبول می­داند[23].

عقل شرط اتفاقی همه فقهاست و فرد مجنون نمی­تواند قضاوت نماید و براین اساس، مشارکت چنین معلولانی اگر در قالب قضاوت باشد (حتی قضاوت شورایی) ممنوع خواهد بود[24].

4. حق بر استقلال در زندگی

از امام صادق علیه السلام نقل شده که حضرت رسول با نابینایی مواجه شدند که وی عرضه داشت: یا رسول الله، من فردی زمین­گیر و نابینا هستم و گاهی ندای نماز را می­شنوم ولی کسی نیست که مرا به مسجد و اقامه نماز با شما، مرا همراهی نماید. حضرت خطاب به وی فرمودند که از منزلت به مسجد ریسمانی بکش و در نماز جماعت حاضر شو[25]». براساس این روایت می­توان اصل استقلال-به عنوان امر مورد اهتمام اسلام- و نیز اصل دسترسی­پذیری فضاهای مورد نیاز سالمندان را مطرح نمود؛ به نحوی که بدون نیاز و اظهار عجز در برابر دیگران، فرد معلول به تنهایی امکان حضور در اجتماع به صورت مستقل داشته باشد.

5. حق برخورداری از حمایت­های بشردوستانه در وضعیت­های مخاطره­آمیز

نظام حقوقی اسلام در خصوص غیرنظامیان مبتنی بر اصل تفکیک غیرنظامیان از نظامیان و «حرمت ترور» است[26]. در همین راستا، کشتن ناتوانان، از مصادیق اعتداء نهی شده در آیه­ی شریفه­ی «وَ لَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ »[27] به شمار می­آید[28]. در آموزه­های قرآنی، از کشتن افرادی که مباشرت در جنگ ندارند نهی شده است. خداوند در قرآن کریم به مسلمانان فرمان می­دهد که فقط با کسانی که با شما می­جنگند، نبرد کنید و تجاوزگر نباشید (بقره: 190). براساس خبر حفض بن غیاث که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند:«...وکذا المعقد من اهل الذمة ولاعمی...»[29]؛ «زمین گیران و نابینایان اهل ذمه کشته نمی‌شوند». البته صاحب جواهر در مورد مصونیت بیمارانی که امید به بهبودی آنان می‌‌رود (معلولیت موقت) و اعزام به جبهه می‌‌شوند، در مصونیت آن‌ها ‌تردید نموده است[30].

البته در برابر، جهاد بر دیوانه و پیران عاجز و مریضی که از سوار مرکب شدن ناتوان هستند و زمین­گیران حتی اگر توان سواری را داشته باشند، واجب نیست. بر همین اساس، پیامبر به افرادی مانند اسامه بن زید و عبدالله بن عمر، اجازه شرکت در جنگ احد را ندادند[31]. همچنین روایات متعددی نیز در مورد لزوم رسیدگی به زمین­گیران، مداوای ایشان در زمان مخاصمات وارده شده و از مضامین آنها این است که اگر هیچگونه امکانی برای رسیدگی به آنها نباشد، باز هم کشتن آنها جایز شمرده نشده است[32].

6. حق بر «کرامت انسانی» و حق بر منع خشونت گفتاری با افراد دارای معلولیت

در اسلام، براساس عموم و اطلاق آیه «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ...[33] «و ما به تحقیق فرزندان آدم را تکریم نمودیم...»، کرامت ذاتی برای جنس بشر است[34]و ناتوانان نیز از آن برخوردار هستند. افزون بر این، اسلام، وی را در تحصیل «کرامت اکتسابی: تقوا» توانمند می­بیند.

از مصادیق حق بر کرامت ناتوانان، تکریم ایشان در اجتماع و منع خشونت گفتاری علیه ایشان است. و براساس قاعده «لا یبطل حق امری»، تضامین مختلفی در اسلام در این خصوص وارد شده است؛ به عنوان مثال، فقها توهین به افراد دارای معلولیت را موضوع تعزیر قرار داده است؛ زیرا در برخی موارد به افراد ناتوان به عنوان انسان­های ناقص، ناکامل، وگاه غیر سالم و فاقد توانایی، نگریسته می­شود و چه بسا این نگرشها ممکن است سبب خصومت اجتماعی گردد. امام خمینی (ره) در این خصوص می­نویسد: «كل فحش نحو (يا ديوث) أو تعريض بما يكرهه المواجه و لم يفد القذف في عرفه و لغته يثبت به التعزير لا الحد[35]». براساس این قبیل فتاوا، چنانچه هر نوع فحاشی که سبب کراهت طرف مقابل باشد و عرفا و لغتا بر قذف دلالت نماید، سبب تعزیر خواهد بود. معصیت «غیبت و تمسخر» نیز راه را بر چنین خشونت­هایی می­بندد؛ مضاف بر اینکه اسلام در خطابی به چنین افراد می­فرماید که کوری و معلولیت حقیقی در نداشتن چشم نیست؛ بلکه اینگونه افراد با مردمان دیگر برابر هستند بلکه کسانی که ایمان و بصیرت ندارند کور حقیقی‌اند (کور حقیقی شما تمسخر کنندگان هستید)[36].

بنابر منطق قرآن، تفکیکی میان «معلول واقعی» و «معلول حقیقی» ترسیم می­شود که بر مبنای آن، عده‌ای زیاد از مردم که در جهنم هستند:‌[37] « [صاحب] چشمانى [هستند] كه با آن نمى‌بينند؛ و گوشهايى كه با آن نمى‌شنوند؛ آنها همچون چهارپايانند؛ بلكه گمراهتر! اينان همان غافلانند».

7. حق بر دادرسی ویژه

تاثیر معلولیت در فرآیندهای قضایی در موارد دیگری نیز مورد توجه بوده است که به صورت خلاصه به این موارد اشاره می­شود (تحت عنوان تبعیض در اجرای مجازات)؛ از جمله خطایی محسوب شدن جنایت عمدی قاتل نابینا و قصاص نشدن أعمی در برابر قتل عمد[38]. در خصوص عروض جنون بر فردی که قصاص بر او واجب است، نیز برخی فقها قائل به توقف قصاص هستند[39]. حتی آهنگ روایاتی که بیان می­کنند اجرای حد بر فرد بیمار (و از جمله معلول) با زدن دسته چوبی شامل تمام شمارگان حد (مثلا هشتاد تازیانه در حد قذف) باشد[40]، نیز نوعی تمایل به تسهیل و تخفیف مجازات ناتوانان را نشان می­دهد.

8. حق بر تاهیل اجتماعی و جامعه­پذیری

یکی دیگر از حقوقی در متون دینی بدان اشاره شده است، تمرکز بر تغییر رویکرد جامعه نسبت به معلولان- به نحوی که حضور ایشان در جامعه مورد قبول و به دور از نگاه­های ترحم­آمیز و تمسخرگونه باشد- است؛ همچنانکه می­فرماید: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ» (سورة الحجرات: الآية 11). اسلام نظام ارزشی تازه­ای به جای ارزش­های تحریف­شده و جاهلیِ پیش­ از اسلام و مدرن ایجاد کرده است که بر محور تقوا دور می­زند و همه افتخارات نژادی و حسبی و نسبی و نیز سلامت و قدرت را باطل می­داند: «مردم! بدانید که ما شما را از یک پدر و مادر آفریدیم و بدین جهت شما را تیره­ها و طایفه­های مختلف قرار دادیم که یکدیگر را بشناسید. همانا، گرامی ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست[41]». بر اساس این نظام معرفتی، معلول و ناتوان حقیقی آن کسی است که قدرت بر اجتناب از گناه دارد ولی خویشتن را در معرض نقصان­پذیری از شیطان قرار می­دهد و در برابر وساوس شیاطین ابراز ناتوانی می­کند. از این­روست که معلول حقیقی را خداوند را از خویشتن ناراضی می­سازد ولی معلول واقعی آن کسی است که به سبب صبر بر آنچه خداوند به مصلحتش برای وی ترجیح داده است مورد رضایت خداوند قرار گرفته است. پيامبر اکرم (^{صلی الله علیه و آله}) بر گروهي كه جمع شده بودند، گذشت. فرمود: براي چه جمع شده­ايد؟ گفتند: اي رسول خدا! اين شخص، مجنون شده و افتاده است. براي همين دورش جمع شديم. پيامبر فرمود: «او مجنون و ديوانه نيست، او مريض و مبتلا است. آيا به شما خبر بدهم كه مجنون واقعي كيست؟ گفتند: آري. فرمود: «مجنون كسي است كه در راه رفتن، خودنمايي و تكبر كند، و مستمراً به طرف راست و چپ نگاه كند، و شانه­هاي خود را حركت دهد، از خدا بهشت طلب كند در حالي كه گناه مي­كند، از شرش كسي ايمن نيست و به خيرش كسي اميدوار نيست[42]. در جای دیگری حضرت می­فرماید: «نابینا کسی نیست که چشمش بینایی نداشته باشد، بلکه کور واقعی کسی است که بصیرت و بینش باطنی خود را از دست داده باشد[43]». خداوند سبحان در سوره حج آیه ۴۶ می­فرماید: «همانا، چشمهای ظاهری نابینا نمی‌شود، بلکه دلهایی که در سینه‌هاست کور می‌شود[44]».

در همین­راستا، سوره عبس، در دفاع از حضور اجتماعی ناتوانان در جامعه و در نهی از رفتار نادرست مردم، می­فرماید: «ای کسانیکه رو بر می‌گردانید و به نابینای تازه وارد بی‌توجهی می‌کنید، و چهره در هم می‌کشید و حالت عبوس به خود می‌گیرید. شما چه می‌فهمید او مزکی و پاک و آگاه است. البته این حادثه برایش سودمند است و بر آگاهی او می‌افزاید[45]».

9. حق بر دریافت تخفیف در تکلیف

در شریعت اسلام، فلسفه امتنان[46] (در اصل برائت) و نیز قاعده لاضرر-به معنای نفی احکام ضرری و لزوم جعل احکام فاقد ضرر[47]- تکلیف مالایطاق نسبت به افراد دارای معلولیت را از نظر مصداقی بیشتر کرده و امکان تسهیل و رخصت را در حق ایشان بیشتر می­سازد که می­توان از آن تحت عنوان "حق بر ترک تکلیف در مواجهه تکلیف با عسر و حرج" یاد کرد.