حجت‌الاسلام سلمان بهجتی اردکانی، مدیر کارگروه فقه و حقوق محیط زیست در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) یادداشتی با محوریت «زمین از منظر قرآن و احادیث» در اختیار گروه فقه و حقوق بشر قرار داده است که این یادداشت را باهم می‌خوانیم.
«روز جهانی زمین پاک» هر ساله در ایران در دوم اردیبهشت ماه مورد توجه قرار می‌گیرد و از این تاریخ تا یک هفته به عنوان هفته زمین پاک ارج نهاده می‌شود. این مناسبت را باید یک جنبش محیط زیستی تلقی کرد تا همگان از اهمیت زمین و مزایای بی‌بدیل آن و گام‌هایی که می‌توانند برای حفظ آن بردارند، آگاه شوند.
البته مردم دیگر نقاط جهان نیز این روز را هر ساله در ۲۲ آوریل گرامی می‌دارند. این روز، روزی برای ارتقای آگاهی و آموزش در مورد مسائل زیست‌محیطی و ترویج فرهنگ حفاظت و پاسداری از زمین است. در واقع از آنجایی که زمین همواره با پیشرفت تکنولوژی‌های نوین در معرض خطر و آسیب‌هایی است که در آینده سلامت جوامع مختلف را در هر نقطه از دنیا به چالش خواهد کشید، نامگذاری چنین روزی برای فرهنگ سازی از ضروریات بوده است.
مراد از زمین در اینجا، زمین به عنوان یکی از کرات و تنها سکونتگاه انسانی است و طبیعتاً شامل اراضی و بخش‌های مختلف از کره زمین نیز می‌شود. تعبیر قرآن از زمین، أرض و از آسمان، سماء است. در قرآن ۳۱۰ مرتبه مستقیما به آسمان اشاره شده، (۱۲۰ مرتبه به صورت مفرد و ۱۹۰ مرتبه به صورت جمع (سماوات). در قرآن کلمه «أرض» ۴۶۱ مرتبه آمده است اما «أرضین» اصلا نیامده و این عدم بیان، اشاره به این معنا است که کره زمین بی‌بدیل است و جایگزینی برای آن وجود ندارد.
براساس آیه دهم از سوره الرحمان (و الأرض وضعها للأنام؛ زمین را برای خلایق آفرید) زمین برای همه مخلوقات و نسل‌ها قرار داده شده است و به یک یا چند نسل اختصاص ندارد.
در قرآن کریم همان طور که مسجد مال خدا شمرده شده (سوره جن، آیه ۱۸: و أنَّ المساجدَ لله؛) زمین نیز مال خدا شمرده شده است. (سوره اعراف آیه ۱۲۸: إنّ الارضَ لله؛) بنابراین زمین در فرهنگ قرآنی از نوعی قداست برخوردار است و کار برای زمین کار برای خداست.
همچنین این سخن رسول خدا(ص) که از جایگاه نبوت ایشان صادر شده قابل توجه است: «جعلت لی الأرض مسجدا و طَهورا؛ زمین برای من به عنوان سجده‌گاه و طَهور قرار داده شده است». طهور به معنای پاک و پاک کننده است. یعنی رسول خدا نه تنها به پاکی بلکه به پاک کنندگی زمین نیز تصریح کرده است؛ لذا اگر پاکی از زمین گرفته شود، خاصیت پاک کنندگی و توان هضم و پالایش آلودگی‌ها نیز از زمین گرفته می‌شود و آلودگی فراگیر و غیرقابل اجتناب می‌شود؛ چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ؛ فساد، در خشکی و دریا بخاطر کارهایی که مردم انجام داده‌اند آشکار شده است؛ خدا می‌خواهد نتیجه بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند، شاید (بسوی حق) بازگردند».
تعبیر «زمین پاک» بیشتر ناظر به این است که افراد، از یک سو پاکی طبیعی زمین را حفظ کنند و از سوی دیگر، از ایجاد هرگونه آلودگی در زمین بپرهیزند.
یک تعبیر استثنایی درباره زمین در حدیثی نبوی وارد شده است و مرحوم علامه مجلسی آن را در کتاب شریف بحار الأنوار نقل کرده است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله در این حدیث فرموده است: «تَحَفَّظُوا مِنَ الأرضِ فَإنَّها أُمُّکُم» (بحار الأنوار، ج ۷، ص ۹۷) ترجمه اولیه و ابتدایی این حدیث این است که از زمین محافظت کنید زیرا زمین مادر شما است.
اما برای ژرف اندیشی در حدیث، لازم است که معنای واژه کلیدی آن را از کتب لغت معتبر بیابیم. تعبیر «تحفّظوا مِن» در این حدیث، یک تعبیر کلیدی است. معنای دقیق «التحفّظ مِن» در زبان عربی، پرهیز از غفلت و به هوش بودن برای پیشگیری از اشتباه است. (ر.ک: العین، ج ٣، ص ١٩٨؛ المحیط فی اللغة، ج ٣، ص ٦٢؛ لسان اللسان، ج ١، ص ٢٧٢) لذا معنای دقیق حدیث به این صورت است: نسبت به زمین از غفلت بپرهیزید و هوشیار باشید تا مرتکب اشتباه نشوید؛ زیرا زمین مادر شما است.
حال سؤالی که در ذهن هر خواننده و شنونده‌ای ایجاد می‌شود این است که معنا و ابعاد مادری زمین برای بشر چیست؟ در پاسخ، چندین جهت را می‌توان مطرح کرد:
۱.آفرینش آدم ابوالبشر از خاک زمین بوده است.
۲.تداوم نسل انسانی از حضرت آدم است و حضرت آدم از خاک آفریده شده است.
۳. بقای انسان وابسته به غذا است و غذای انسان (اعم از غذای گیاهی و گوشتی) بدون خاک و زمین، قابل تأمین نیست.
۴. حیات معنوی انسان که در محوری‌ترین عبادت یعنی نماز و سجده ظهور می‌یابد، با گذاشتن متواضعانه سر بر دامن زمین محقق می‌شود همچنان که فرزند سر بر دامان مادر می‌ساید.
۵. ابعاد مختلف زندگی انسان به طور مستقیم و یا غیر مستقیم به زمین و منابع طبیعی موجود در آن وابسته است.
۶. زمین همچون یک مادر دلسوز و مهربان، تمام ظرفیت‌های خود را در اختیار بشریت قرار داده است.
۷. هیچ موضوعی به اندازه مطالعات محیط زیستی و زمین شناسی دقیق، منشأ افادات و خدمات و سرویس‌دهی به بشریت نیست؛ همان طور که یک مادر از هیچ کوششی به نفع فرزند خود دریغ نمی‌کند.
با توجه به موارد هفتگانه فوق باید گفت: جایگاه زمین، همچون جایگاه مادر، ویژه و بی‌نظیر است؛ پس لازم است با پاک زیستن در زمین و پاکسازی زمین در نقاط آلوده شده، حرمت زمین را نگه داشت. با این نگاه دینی، روح و روان و وجدان و احساس انسان به چیزی غیر از پاک بودن زمین راضی نمی‌شود و نوعی از دلسوزی درونی در انسان نسبت به زمین و جلوه‌های محیط زیستی به وجود می‌آید. به قول شاعر، چون هستی من ز هستی اوست/ تا هستم و هست دارمش دوست.
انعکاس اخلاقی این دیدگاه دینی در مادر شمردن زمین، این است که هر یک از افراد بشر خود را ملزم می‌بینند که خویشتن‌داری و پرهیز و نوعی از حیا و احترام نسبت به زمین و ساکنان آن داشته باشند؛ و بر این اساس، از هر نوع اقدامی که پاکی زمین را تحت تأثیر قرار می‌دهد خودداری کنند.
مادر بودن زمین، الزاماتی فرهنگی و اجتماعی را به دنبال می‌آورد که عبارتند از:
۱. هوشيارى تمامی افراد و اقشار در جامعه و مسئولیت انسانی آنها در برابر پاک بودن زمین لازم است.
۲. آن دسته از تصرفاتی که در زمین و محیط زیست صورت می‌گیرد و پیامد فرهنگی دارد، حتما باید همراه با پیوست‌های فرهنگی سنجیده برای حفظ پاکی زمین باشد.
۳. تا جامعه به فرهنگ مسئول بودن در برابر زمین نرسد، قوانین به تنهایی، برای حفظ پاکی و پاکسازی زمین کارآمد نخواهند بود.
۴. گزاره دینی مادر بودن زمین با ابعاد متعدد و قرآنی که دارد، در کنار سایر تعالیم دینی، از بزرگترین ظرفیت فرهنگسازی برای پاکی زمین برخوردار است.
۵. جامعه‌ای که در فرهنگ ضعیف باشد، نمی‌تواند همه قوانین و مقررات پاکی زمین را تحمل کند؛ یعنی قانون را به نفع خود مصادره می‌کند و یا آن را دور می‌زند؛ اما انگاره «زمین مادری دینی» با درونی سازی قوانین مرتبط با پاکی زمین، به فرهنگسازی برای اجرای قوانین و مقررات کمک می‌کند.
۶. کارآمدی قانون، با نشاط برآمده از فرهنگ دینی و مسئولیت انسانی در قبال زمین و محیط زیست به دست می‌آید.
لزوم مراقبت از زمین، الزاماتی فنی مهندسی را در پی دارد. این الزامات عبارتند از اینکه تصرفات بشر در زمین همچون سدسازی، برداشت از منابع آبی، انتقال آب، تغییر کاربری اراضی، استفاده از چوب درختان، استخراج معادن، احداث صنایع، ایجاد جاده، مدیریت پسماند، درختکاری و ... باید با مطالعات کافی و همه‌‌جانبه و آینده‌نگری و مسئولانه باشد تا ناسازگار با شأن و جایگاه مادری زمین نباشد.
انتهای پیام
