اصل تناسب
ایجاد توازن میان حمله دفاعی با میزان خطر و سطح تهاجم
تناسب در لغت هم شکل بودن، همانندی و هم سانی معنا شده است. (زبیدی، ١٤١٤: ٢/٤٣٠؛ بستانی ۱۳۷۵: ٢٦۲) در اصطلاح حقوق بشردوستانه عبارت است از: «ایجاد توازن میان اقدامات دفاعی با میزان خطر و سطح تجاوز دشمن». اصل تناسب رابطه نزدیکی با اصل ضرورت نظامی دارد. رعایت اصل تناسب را باید عاملی محدود کننده در راهبری مخاصمات به حساب آورد که متضمن حمایت هر چه بیشتر از افراد غیر رزمنده و مردم عادی است. دیوان بین المللی دادگستری در رأی مشورتی «مشروعیت تهدید یا کاربست تسلیحات هسته ای» (۸ ژوئیه ١٩٩٦) در پاراگرافهای ۳۰، ٤١ تا ٤٩ و ۷۸، اعلام کرد که دو اصل تفکیک و تناسب اصول اساسی حقوق بشردوستانه می باشند.
اصل تناسب در حقوق بشردوستانه به گونه ای زائیده تئوری جنگ عادلانه در حقوق جنگ است. بر اساس این تئوری اگر ارزشیابی بین تلفات و آثار منفی ناشی از جنگ و همه ی اهداف عدالت جویانه ی آن به عمل آید، در صورتی که اهداف خیر آن بیشتر از آثار منفی باشد جنگ عادلانه به حساب می آید.(کنعانی، ۱۳۹۲: ۱۷۰).
برخی تفسیری از اصل تناسب ارائه می دهند که شامل دو مقام مجازات و دفاع است. به این معنا که در مقام مجازات نباید از مقابله به مثل تعدی کرد و در مقام دفاع نیز نباید دفاع بیش از تهاجم دشمن متخاصم باشد.(میر محمدی، ١٣٩۲: ٤٤٨) برخی دیگر میان دفاع و مجازات فرق می نهند و اصل تناسب را مختص مقام دفاع می دانند. هدف از مجازات تنبیه متجاوز و بازدارندگی نسبت به حمله مجدد او و دیگران است؛ اما هدف از اصل تناسب در دفاع، توقف حمله مهاجم است. (فلک، ۱۳۹۱: ٢٧٤)
در مواد ۵۱ و ۵۷ پروتکل اول الحاقی آمده است حمله ای که در آن گمان از بین رفتن توده مردم، مجروح ساختن افراد عادی و ویرانی متعلقات افراد عادی یا مجموعه ای از آن شود و یا ضربه ناشی از آن بر امتیاز نظامی پیش بینی شده سبقت گیرد باید لغو شود. این اصول فرمانده عملیات نظامی را ملزم می کند تا در طراحی عملیات چارچوب الزامات تناسب را رعایت .کند نتیجه بدیهی اصل تناسب انتخاب هدفی است که حداقل خطر را برای زندگی و اهداف غیر نظامی داشته باشد.(فلک، ١٣٩١: ٢٤٨) به طور مثال، حمله به ایستگاه راه آهن خارج شهر بر حمله به ایستگاه راه آهن داخل شهر اولویت دارد (فلک، ۱۳۹۱: 349) تعیین معیارهای دقیق و عینی برای تناسب آسان نیست زیرا ملاحظه اوضاع و احوال هر قضیه لازم است؛ اگر هدف از حمله وادار کردن به رعایت قانون است مقتضای اصل تناسب این است که حمله از عمل خلاف پیشین و از اصل ضرورت فراتر نرود.
قرآن کریم بر رعایت اصل تناسب در مجازات تاکید کرده است. خداوند می فرماید: هر کسی بدی انجام دهد تنها به مثل آن مجازات میشود و ستمی در حق او روا داشته نمی شود (انعام:١٦٠) آیات دیگری نیز حاوی همین پیام می باشند (یونس: ۲۷؛ غافر: ٤٠؛ شوری:٤٠) «هر گاه خواستید مجازات ،کنید تنها به مقداری که به شما تعدی شده کیفر دهید و اگر شکیبایی ،کنید این کار برای شکیبایان بهتر است» (نحل: ١٢٦). این آیه به ترک مقابله به مثل و رفتار تلافی جویانه ترغیب میکند (طباطبایی ١٤١٧: ١٢/٣٧٤). فخر رازی در توضیح آیه اخیر می گوید: «اگر مایل به تقاص و مجازات متجاوزان هستید به همان اندازه قانع باشید نه بیشتر چرا که بیشتر از آن ظلم است و اگر انتقام و مقابله متناسب با تجاوز را ترک کنید بهتر است چون رحمت از قساوت و نفع رساندن از رنجاندن بهتر است» (رازی، 1420: ۲۰/ ۲۸۸ - ۲۸۹).
ممکن است دو تفسیر متفاوت از اصل تناسب در مقام دفاع ارائه شود. اول این که آسیب پدید آمده از دفاع نباید بیشتر از آسیب پدید آمده از جمله مهاجم باشد و دوم؛ تا زمانی که دفع تهاجم به مراتب سهل تر و کم آسیب تر ممکن است نباید اقدام بـه مراتب شدیدتر کرد. اگر مقصود از تناسب در تفسیر اول تساوی باشد، اسلام با اصل تناسب بنابر تفسیر اول موافق نیست زیرا بر اساس فقه مدافع می تواند در مقابل تهاجم به اموالش، به مهاجم آسیب جسمانی تا حد مرگ وارد کند. (خمینی، ١٣٦٩: ١/ ٤٨٨). اما اسلام با اصل تناسب بنا بر تفسیر دوم موافق است از این رو مدافع موظف است در دفع تجاوز به سهل ترین و کم آسیب ترین شیوه های تاثیرگذار اکتفا کند و اگر آن شیوه ها موثر نبود از شیوه های شدیدتر استفاده نماید (همان) از این اصل در فقـه بـه قاعده الاسهل فالاسهل یاد می شود.(نجفی، ١٤٠٤: 28/159؛ محقق داماد، 1406: 4/148)
بنابر تفسیر دوم اصل تناسب با اصل ضرورت نظامی ارتباط می یابد. هر متخاصمی در جنگ تنها می تواند تا آن اندازه و به گونه ای از قوه قهریه استفاده کند که برای شکست دشمن ضروری است.
مراد فقیهان از این اصل رعایت ترتیب در شدت عمل است. مدافع باید از آسان ترین درجه ای که ظن غالب دارد که میتواند با آن از خود دفاع کند، شروع نموده و به تدریج در صورت نیاز به سمت شدت عمل بیشتر حرکت کند. شیخ طوسی(م ٤٦٠ ق) می گوید: «هرگاه کسی قصد جان یا مال یا حریم کسی را کند برای مدافع دفع مهاجم به آسان ترین طریق ،ممکن جایز است. پس اگر در جایی اسـت کـه با صــدا زدن کسی به فریاد او می رسد دفاع با همان فریاد محقق میشود و اگر لازم است با دست از خود دفاع کند باید با دست دفاع کند و اگر متجاوز با دست دفع نشود، با عصا و اگر با عصا نشد می تواند با سلاح متجاوز را دفع کند (طوسی، ۱۳۸۷(الف): ۸/۷۷) فقهای دیگر نیز مانند او فتوا داده‌اند (محقق حلی، 1408: 4/٩٦٨؛ علامه حلی ١٤١٣(الف): ۳/ ۵۷۱ - ؛ شهیداول، ١٤١٧: ٢/ ٥٩)
دامنه اصل تناسب بنابر تفسیر دوم در حقوق اسلام گسترده است و حتی شامل رفتـار بـا افراد آسیب پذیر اگر در تهاجم نقش داشته باشند می شود. بنا بر نظریه مشهور در فقه تا زمانی که ضرورت اقتضا نکند زنان و کودکان حتی اگر در عملیات نظامی شرکت کنند مورد حمایت هستند و باید از آسیب زدن به آنها حتی المقدور پرهیـز کـرد.(طوسی، ۱۳۸۷(الف): ۲/۱۳) همچنین، در صورت اقدام غیر انسانی دشمن در سپر قرار دادن زنان کودکان و اسیران باید متناسب با وضعیت جنگی عمل شود؛ اگر مقصود دشمن فقط برای مصون ماندن از حملات رزمندگان مسلمان باشد نباید مورد حمله قرار گیرند مگر چاره ای وجود نداشته باشد که در این صورت باید متناسب با وضعیت در حد اضطرار رفتار کرد. (محقق حلی، ١٤٠٨: 1/283؛ علامه حلی 1420: 2/143)
در فقه با ذکر شرط تناسب بنابر تفسیر دوم تلاش شده، تجاوزات زنجیره ای و رو به تزاید در یک نقطه ختم و انگیزه انتقام جویی به بند کشیده شود. بر اساس این اصل، انجام فعل اضطراری تا رفع حالت ضرورت و به تناسب خطر موجود، جایز است و بیشتر از آن هیچ گونه مجوزی ندارد (نجفی، 1404: 41/651؛ محقق حلى، ١٤٠٨: ٤/۱۷۵).