اصل رعایت عزت نفس و شرافت انسانی
عزت نفس آدمی کمالی است که همه انسانها تا زمانی که با ارتکاب خیانت و جنایت آن را از خود سلب نکرده باشند، از آن برخورداراند. حق برخورداری از کرامت و شرافت، مطلق و آمیخته به تکلیف است و موضوع آن نفس و ذات آدمی بوده و قابل توقیف، نقل و انتقال و اسقاط نمی باشد. (سید فاطمی، ۱۳۸۲: ۱۸) بر اساس این اصل مجموعه رفتارهایی که کرامت ذاتی انسان را خدشه دار کند ممنوع گردیده است. آثار مترتب بر کرامت ذاتی انسانی را می توان حق، حیات، حق آزادی در عقیده و رفتار، حق امنیت روحی و جسمی و برخورداری از حقوق عادلانه اجتماعی مانند حق آموزش، حق انتخاب شدن و انتخاب کردن در امور سیاسی و حق برخورداری از بهداشت و محیط زیست سالم دانست.
اصل کرامت انسانی اصلی مشترک در حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه است که مبنای سایر اصول و قواعد این دو شاخه از حقوق بین الملل است. این اصل مورد قبول ملت‌های مختلف بوده و اصلی مقدم بر سایر اصول می‌باشد. اصل عدم تبعيض، اصل رفتار انسانی اصل ضرورت، اصل تناسب و اصل حسن نیت مبتنی بر اصل کرامت بوده و اصل کرامت توجیه کننده آنها است، زیرا همه این اصول مبتنی بر ممنوعیت لطمه به تمامیت جسمی و روحی انسان است و این ممنوعیت ناشی از کرامت ذاتی انسان است. بنابراین میتوان اصل کرامت ذاتی را اصل کلیتری دانست که اصول کلی فوق از آن سرچشمه میگیرد. (کنعانی، ۱۳۹۲: 169 و ۱۷۵). در ماده ۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر درباره کرامت انسان آمده است: تمام افراد بشر آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ حیثیت و حقوق با هم برابراند آنها دارای عقل و وجدان میباشند و باید نسبت به یکدیگر با روح برادری رفتار کنند در اعلامیه اسلامی حقوق بشر نیز بشر را یک خانواده و همه را در اصل شرافت انسانی و تکلیف و مسئولیت، برابر دانسته است.
در دین اسلام دو نوع کرامت برای انسان وجود دارد کرامت ذاتی که همه انسانها از آن برخوردارند و کرامت ارزشی که بر اثر به کارگیری استعدادها در مسیر رشد و کمال حاصل میشود بر اساس اصل کرامت ذاتی در اسلام، جان، مال، آبرو و ساير حيثيات زندگی هر انسان مسلمان و غیر مسلمانی محترم است مگر خودش با رفتار مجرمانه موجب سلب احترام از خود یا یکی از حیثیات وجودیش شود بر اساس این اصل هیچ انسانی را بی جهت نمیتوان تحقیر کرد هیچگونه گرایش سیاسی یا وضعیت اجتماعی، موجب سلب کرامت ذاتی انسان نمیشود هرگونه شکنجه و آزار به هر انسانی ممنوع است، شرافت و اسم و رسم هیچ فردی نباید مورد اهانت قرار گیرد، هر انسانی حق دارد که بتواند سلامتی و نیازهای خود و خانواده خویش را تأمین و با آبرومندی زندگی کند (جعفری، ١٤١٩: ١٦٠)
در نگاه اسلام انسان مخلوق خداست و از کرامت خدادادی برخوردار است؛ کرامتی که قرین جوهره آدمی است. آیات متعددی در قرآن حکایت از ارزش ذاتی انسان دارد. قرآن انسان را مخلوقی در بهترین موقعیت تکوینی و خلقت میداند (تین، ٤). خداوند در قرآن به صراحت از کرامت همه انسانها سخن گفته و می‌فرماید: «فرزندان آدم را گرامی داشتیم و ایشان را در بیابان و دریا سوار کردیم و ایشان را از پاکیزه‌ها روزی دادیم و ایشان را بر بسیاری از آنچه آفریده‌ایم برتری دادیم (اسراء، ۷۰). جنس بشر - فارغ از فضائل اختصاصی و معنوی - در این آیه مورد نظر است و مسلمان و غیر مسلمان در آن یکسان است (طباطبایی، ۱٤۱۷: ۱۳/۱۵۵). خداوند انسان را شایسته تعظیم و سجده فرشتگان (حجر، ۲۹؛ ص، ۷۲؛ بقره، ٣٤) و دارای مقام جانشینی خداوند (بقره، ۳۰) میداند. او خود را به جهت آفرینش انسان، نیکوترین آفریدگار معرفی میکند (مؤمنون، ١٤) بر اساس همین احترام و کرامت ذاتی، قرآن همه بشر را به عنوان یک ملت معرفی میکند (یونس، ۱۹). قرآن کریم بر حق حیات برای همه انسانها که زائیده اصل کرامت ذاتی انسان است تاکید کرده است از نگاه قرآن کشتن هر انسانی به ناحق - فارغ از مذهب و نژاد او - همچون کشتن همه انسانها است (نساء، ۹۲) در اسلام کشتن غیر مسلمانان به هیچ وجه جایز نیست مگر آنها که اقدام به کشتار مسلمانان و آواره کردن آنها از دیارشان کرده باشند (حج، ۳۹-٤٠)، اما در مورد غیر مسلمانانی که با مسلمانان نجنگیده و آنها را آواره نکردند خداوند رفتار انسان دوستانه و عدالت را تجویز میکند و می‌فرماید: «خدا شما را از کسانی که در دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکرده‌اند باز نمی‌دارد که با آنان نیکی کنید و با ایشان عدالت ورزید زیرا خدا دادگران را دوست می‌دارد.(ممتحنه، ۸)
بر این اساس از نظر اسلام اصل نخستین آن است که تا دلیلی عقلی یا شرعی وجود نداشته باشد، کرامت و حیثیت هیچ انسانی نباید مورد خدشه قرار گیرد. این قاعده کلی همه انسانها از جمله انسانهایی که در مخاصمات بین المللی دچار آسیب می‌شوند را نیز شامل میشود. تصریح بر کرامت ذاتی انسان در سخنان پیامبر اکرم (ص) نیز مشاهده میشود. او می‌فرماید: «هیچ چیز در قیامت نزد خدا گرامیتر از فرزند آدم نیست» (متقی هندی، 1401: 12/19 – ح34622). روزی پیامبر اسلام (ص) با جمعی از یارانش نشسته بودند، ناگاه جنازه‌ای را از کنار آن حضرت عبور دادند. پیامبر(ص) به پاس احترام آن جنازه بپا خاست یکی از یارانش زبان به اعتراض گشود و: گفت: این جنازه مردی یهودی است! رسول اکرم فرمود: آیا این جنازه انسان نیست؟ (بخاری، ١٤٢٢: ٢/ ٨٥؛ مجلسی، 1363: 78/273). همچنین فرمود: ای مردم بدانید و آگاه باشید که انسانها از عصر حضرت آدم (ع) تا امروز مانند دندانه‌های شانه با یکدیگر مساوی هستند و کوچکترین تفاوت و برتری نسبت به یکدیگر ندارند مگر به تقوا. (نوری، ١٤٠٨: ١٢/۸۹ - ح ۱۳۵۹۸) حضرت علی (ع) نیز همه انسانها را فارغ از دین و ملیت و نژادشان قابل احترام می‌دانست. او فرمود: «ای مردم حضرت آدم (ع) نه برده‌ای از او به دنیا آمده و نــه کنیزی؛ همه فرزندان او آزادند» (کلینی، ١٤٠٧: 8/٦٩). همچنین در فرمان به مالک اشتر می‌گوید: «مهربانی با مردم را پوشش دل خود قرار بدهد و با همه دوست و مهربان باش مبادا، هرگز چونان حیوان شکاری باشی که خوردن آنان را غنیمت دانی، زیرا مردم دو دسته‌اند، دسته‌ای برادر دینی، تو و دسته دیگری همانند تو در آفرینش میباشند. (نهج البلاغه، ١٤١٤: ٣٦٦ – نامۀ ٥٣). به نظر آن حضرت برای ابراز دوستی و مهربانی، هم نوع بودن معادل هم کیش بودن است. روزی در زمان خلافتش پیرمردی را دید که تکدی میکند پرسید این کیست؟ گفتند: او نصرانی و از کار افتاده است آن حضرت (ع) فرمود تا توان داشت، او را به کار گرفتید و حال که از کار افتاده از احسان به او دریغ میدارید عزت و کرامت او باید حفظ شود. از بیت المال دولت اسلامی او را تأمین کنید (طوسی ١٤٠٧(الف): 6/193). همچنین وقتی شنید لشکریان معاویه در شهر انبار خلخال را از پای زن یهودی که در پناه اسلام بود در آورده‌اند فرمود اگر مرد مسلمان از غم چنین حادثه‌ای بمیرد، چه جای ملامت است که در نظر من شایسته کرامت است. (نهج البلاغه، ١٤١٤: ٣٤ - خ ٢٧)
آزادی اراده که از مظاهر اصل کرامت انسانی است مورد پذیرش اسلام ا است، هر چند ضرورتهای اجتماعی موجب میشود که این آزادی محدود گردد. بر همین اساس است که وجود قانون و حکومت که هر دو محدود کننده قلمروی اراده آزاد انسانها میباشند ضرورت می‌یابد ولی ضرورت قانون نباید بهانه‌ای برای سلب حق اراده آزاد از انسانها شود. (طباطبایی، ١٤١٧: 4/١١٦). یکی از مصادیق مهم حق آزادی در انتخاب، آزادی انسانها در انتخاب دین و عقیده است. قرآن به صراحت هر گونه اجبار و اکراهی را در پذیرش دین نفی میکند. (بقره، ٢٥٦)
بر این اساس به بهانه دعوت به دین حق نمیتوان هیچ انسانی را مجبور به پذیرش اسلام نمود و با او جنگید. انسان علاوه بر اراده از احساسات و عواطف نیز برخوردار است که می بایست مورد احترام باشد کسانی که به هر دلیلی از قربانیان جنگ به حساب می‌آیند نباید در معرض هرگونه برخوردی باشند که کرامت آنها را در عواطف و احساسات از بین ببرد. در برخی روایات احسان به اسرا حق واجب آنها تلقـى شـده است. (حمیری، ١٤١٣: ٨٧؛ حرّ عاملی، ۱٤۰۹: ۱۵/۹۲)
اعتنا و اهتمام اسلام به رعایت عواطف انسانی در حدی است که حتی در سخت ترین شرایط جنگ هم اجازه داده نمیشود که دشمنان را مورد آزار روحی قرار دهند. وقتــی بلال صحابی پیامبر (ص) یکی از زنان یهودی اسیر را به کنار جنازه بستگان و اقوام او آورد و آن زن اسیر از شدت ناراحتی بر سر و صورت خود زد، مورد اعتراض رسول اکرم (ص) قرار گرفت و حضرت فرمود: بلال، آیا رحم و مهربانی از دل تو زدوده شده است! (واقدی، ١٤٠٩: 2/٦٧٣). رعایت اصول جوانمردانه در جنگ و پرهیز از حمله غافلگیرانه و شبیخون و اصرار بر دعوت کافران به اسلام قبل از آغاز جنگ توجه ویژه به حمایت از، زنان کودکان و سالخوردگان که همواره از قربانیان جنگ بوده‌اند، حفظ اموال غیر نظامیان نهی از نسل کشی نهی از به کارگیری سلاح‌های کشتار جمعی حفاظت از محیط زیست، و همه مصادیق حقوق بشر دوستانه در اسلام که درباره نحوه برخورد با رزمندگان دشمن در میدان نبرد و اشخاص تحت حمایت وجود دارد را میتوان ناشی از اصل کرامت ذاتی انسان دانست.